Uważam, że każdy świadomy rodzic powinien
wiedzieć, jakie są prawidłowości rozwojowe jego dziecka. Nigdy nie
rozumiałem, dlaczego wiedza z zakresu psychologii rozwojowej jest
promowana wśród pedagogów i psychologów, natomiast tak mało mówi się o
tym rodzicom. Czas to zmienić...
Pomijam w opisywaniu
poszczególnych faz rozwoju życia człowieka okres prenatalny. Robię to,
ponieważ większość osób, które trafiły bądź trafią na to forum już
posiadają dzieci i są bardziej zainteresowane etapami występującymi po
narodzinach.
Wiek niemowlęcy to podokres wczesnego dzieciństwa.
W okresie niemowlęcym wyróżnia się stadium noworodka,
które trwa do końca pierwszego miesiąca życia. Jest to czas
przystosowawczy do nowego środowiska. Dziecko musi przystosować się do
zmiany sposobu oddychania, zmian temperatury otoczenia, nowego sposobu
przyjmowania pokarmu i wydalania zbędnych produktów.
Noworodek przychodzi na świat wyposażony w kilka odruchów.
Pierwszą kategorię odruchów stanowią te, które są wspólne dla noworodka
i człowieka dorosłego: odruch źrenicowy (zwężanie się źrenicy pod
wpływem światła),mrugania (zamykania powiek przy próbie dotknięcia
rogówki),ssania,połykania,wydalania.
Drugą kategorię stanowią odruchy, które
nie występują u człowieka dorosłego: odruch Babińskiego (unoszenie
dużego palca przy podrażnieniu stopy),odruch toniczno - szyjny
(wraz z odwróceniem głowy, wyprostowują się kończyny po tej samej
stronie, a kurczą po przeciwnej)odruch Moro (unoszenie kończyn i
przyciąganie ich do ciała w geście obejmowania)odruch chwytny (gdy
dziecko złapie coś, np. naszą rękę - robi to tak mocno, że można je
podnieść, tak by oderwało nogi od podłogi i wciąż będzie trzymało
naszą rękę),odruch marszu automatycznego (przy zetknięciu stóp z
podłożem, dziecko wykonuje rytmiczne ruchy chodzenia).
Utrzymywanie się niektórych z odruchów
drugiej kategorii jeszcze w drugim półroczu życia jest sygnałem
nieprawidłowego funkcjonowania systemu nerwowego.
Noworodki poświęcają około 16 - 18 godzin na dobę na sen, niemowlęta 13 - 14, dorastający 7 - 9, a dorośli 6 - 7 godzin.
Pierwszy miesiąc życia jest też
określany mianem autyzmu pierwotnego. Dziecko nie reaguje na świat
zewnętrzny poza gwałtownymi bodźcami, np. sprawiającymi ból.
Rozwój motoryczny w
pierwszym roku życia jest bardzo ważny, ponieważ nieprawidłowości w tej
sferze często informują o nieprawidłowościach w sferach: emocjonalnej,
społecznej i poznawczej. Dlatego też mówimy o rozwoju psychoruchowym,
czyli że sfera psychiczna jest nierozerwalnie połączona z fizyczną.
W całym okresie niemowlęcym (nie
noworodkowym) intensywnie rozwija się aparat ruchu, czyli mięśnie i
kościec. Jeżeli chodzi o kręgosłup, pierwotna kifoza zmienia się w
lordozę szyjną (ok. 3-4 miesiąca życia dziecko unosi i podtrzymuje
głowę), a później (około 9-12 miesiąca życia) powstaje lordoza lędźwiowa
i pionizacja ciała.
W 3. m.ż. dziecko podniesione do pionu,
potrafi utrzymać głowę. W tym też miesiącu potrafi przewrócić się z
pleców na bok, w 5 m.ż. z brzucha na plecy, a w 6. z pleców na brzuch. W
4. m. ż. rozwija się zdolność chwytania dowolnego (dziecko już
wcześniej chwytało przedmioty, natomiast robiło to mimowolnie). Piąty i
szósty miesiąc to też czas, w którym niemowlę, podczas leżenia na
brzuchu swobodnie porusza głową w kierunku odbieranych bodźców. W 5 m.
ż. ta czynność jest męcząca dla dziecka, natomiast już w kolejnym
miesiącu potrafi wysoko unieść głowę i bez wysiłku obracać ją w dowolnym
kierunku. Jest to również czas, kiedy dziecko potrafi siedzieć
trzymając się łóżka lub rąk dorosłego. Rozwija się chwytanie i dziecko
wyciąga rączki do przedmiotów znajdujących się nad jego głową oraz z
boku. Nie ma tu jeszcze mowy o dominacji jednej z rąk. W 7. miesiącu
niemowlę powinno samodzielnie siedzieć (ale nie siadać - samodzielne
podnoszenie się do pozycji siedzącej pojawia się dopiero koło 8 m. ż.). W
tym i kolejnym miesiącu pojawia się nowy sposób chwytania - chwyt
nożycowy (przywodzenie kciuka do reszty palców). W 8 m.ż. dziecko
potrafi samodzielnie siedzieć i pełzać, a w 10. stać trzymając się
poręczy, oparcia. 9 m. ż. przynosi chwyt pęsetkowy (przeciwstawienie
palca wskazującego i kciuka). Od tego czasu do końca pierwszego roku
życia, można zaobserwować początki dominacji stronnej. 10-11 miesiąc to
początki raczkowania i następnie chodzenia, około miesięcy 12-13. Jednak
w samym rozwoju chodzenia u poszczególnych dzieci, można zauważyć duże
dysproporcje. Kiedy dziecko nie chodzi po przekroczeniu 15. miesiąca
życia, to należy taką sytuację rozpoznać jako ostrzegawczą i
skonsultować się ze specjalistą.
Jeżeli chodzi o zmysły, to wzrok
rozwija się bardzo intensywnie. Już w okresie noworodkowym można
zaobserwować skupianie wzroku na twarzy osoby dorosłej, czy śledzenie
przedmiotu po łuku 90 stopni. Do około 3. miesiąca życia, niemowlę widzi
obiekty znajdujące się tylko w bardzo bliskiej odległości (około 20cm).
Natomiast pod koniec pierwszego roku życia, ostrość wzroku dziecka
przypomina tę, którą spotykamy u dorosłych. Około 3-5 miesiąca życia
pojawia się, a około 13. m.ż. rozwija się możliwość widzenia głębi. Od
5. miesiąca rozpoczyna się trenowanie przerzutności uwagi. Dziecko poza
przedmiotem trzymanym w dłoni, spostrzega także to, co dzieje się w tle.
Noworodki rozróżniają kolor czerwony od zielonego, a w 3 m.ż. dochodzą
do tego barwy żółte i niebieskie, przy czym preferują barwy czerwone i
żółte.
Noworodek potrafi odróżnić głos matki od
głosów innych osób. Potrafi też zlokalizować dźwięk, ale reakcja
następuje dopiero po upływie ok. 10 sekund, więc musi to być dźwięk
trwający dłużej. Ta umiejętność zanika w drugim miesiącu, by powrócić
około 3. - 4. m. ż. Noworodek głównie lokalizuje i jest zainteresowany
głosem matki. Dopiero w kolejnym miesiącu zaczyna się interesować innymi
dźwiękami płynącymi z otoczenia. W 3 m. ż. dziecko wsłuchuje się w
wypowiedzi dorosłych, a w kolejnym w dźwięk grzechotki. Szósty miesiąc
powinien przynieść wsłuchiwanie się przez niemowlę w dźwięki wydawane
przez nie samo. W dziewiątym miesiącu dziecko rozpoznaje emocjonalnie
zabarwione wypowiedzi rodziców, a około 10. - 11. miesiąca porusza się w
rytm muzyki. Rozwój słuchu jest bardzo ważnym elementem i poprzedza rozwój mowy.
Niemowlę kontaktuje się z otoczeniem
poprzez płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty. Bardzo ważnym elementem
komunikacji w tym okresie, jest komunikacja ostensywna, polegająca na
zwracaniu uwagi na obiekty w najbliższym otoczeniu poprzez ich
wskazywanie. Do końca 2 m.ż. dziecko ma małą możliwość zmiany wydawanych
dźwięków. od 3. do 6 m.ż. dziecko jest w fazie gruchania i śmiechu,
krzyk występuje rzadziej i ma różne nasilenie, a także przybiera różne
znaczenie; pojawia się też śmiech. Od 6. do 8 m.ż. dziecko zaczyna
wypowiadać proste sylaby z przedłużeniem dźwięków przypominających
samogłoski lub spółgłoski. W fazie samonaśladującego gaworzenia, które
trwa aż do końca pierwszego roku życia, dziecko tworzy połączenia
samogłosek i spółgłosek; częściej gaworzy, gdy jest samo niż w otoczeniu
dorosłych. Zaczyna się też zwiększać repertuar spółgłosek.
Emocje dzieci w
pierwszym roku życia są nietrwałe i głównie odnoszą się do ich
interakcji z dorosłymi. W drugim miesiącu życia, dziecko ożywia się w
kontakcie z dorosłymi, a w 3. miesiącu odwzajemnia uśmiech dorosłego. W
czwartym miesiącu wyraża niezadowolenie, gdy dorosły nie zwraca na nie
uwagi. Do szóstego miesiąca życia dziecko odczuwa takie emocje jak:
złość, zadowolenie, podniecenie (ewentualnie depresyjność, radość). Nie
występuje jeszcze poczucie czasu, tzn. że jeżeli dziecko odczuwa złość,
to dla niego to uczucie zawsze było i zawsze będzie. Nie odczuwa tego,
że emocje przemijają i zmieniają się. Cały czas dziecko postrzega też
siebie samo i matkę jako nierozerwalną jedność. Dla prawidłowego rozwoju
dziecka, ważny jest rozwój przywiązania, który
następuje od urodzenia dziecka. W drugiej połowie pierwszego roku życia
można zauważyć nieufność wobec obcych (często obserwowana scena: dziecko
jest zainteresowane obcą osobą, ale chowa się gdzieś za matką i z tej
bezpiecznej pozycji obserwuje nieznajomego). Następuje rozerwanie
symbiotycznej relacji z matką - do tej pory niemowlę traktowało siebie i
matkę jako jedną całość. Około 7. - 8. miesiąca życia dziecko poprzez,
np. płacz próbuje zwrócić na siebie uwagę dorosłego. Od około 10.
miesiąca dziecko próbuje naśladować ruchy dorosłego, dlatego włącza się
niejako w zabawę. Okres 9. - 10. miesiąca życia jest najlepszym momentem
na odstawienie dziecka od karmienia piersią - w sensie psychologicznym
niemowlę najlepiej to zniesie właśnie w tym momencie. Pojawiają się,
tzw. obiekty przejściowe. Każdy, kto ma dziecko bez problemu rozpozna,
co jest obiektem przejściowym jego dziecka. Zwykle jest to miękki miś,
poduszka, a kiedyś bywały to, np. pieluchy tetrowe. Jest to coś, co
dziecko wszędzie nosi ze sobą. Ten przedmiot daje dziecku poczucie
bezpieczeństwa przy eksplorowaniu nowego świata i otoczenia. I tu jest
ważna rzecz, która nie każdemu rodzicowi się spodoba - nie powinno się
prać tego przedmiotu, gdyż dziecko rozpoznaje obiekt przejściowy także
poprzez węch (jest to najbardziej pierwotny zmysł u człowieka).
Bibliografia:
1. Cieszyńska J., Koredo M., Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6 roku życia, Wydawnictwo Edukacyjne Kraków, Kraków 2007
2. Harwas - Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka. Tom 2., wyd. PWN, Warszawa 2010
3. Wacholc M., Psychologia rozwojowa. Pierwszy rok życia., wykład w: Studium Socjoterapii i Treningu Interpersonalnego